आजको खाँटी पुराण

-जनक मान डंगोल

पोलेर बनाको दुई देखि चारखुट्टेको जिनिसलाइ छोईला, काँचै नुन खुर्सानी मर मसला मोलेकोलाई कचिला, परपर तेलमा भुटेकोलाई भुटुवा, झोल्वाला, मिसमास, नेवारी भोजमा जमाएर बनाईने तख्ला, ह्याकुला फ्राई, भेजा भन्ने गिदी फ्राई, अहिलेका भुरा भुरीको प्रिय जिनिस मम्चा, देखि बरिस्ट नागरिकले मन पराम्ने सुरुवा, ट्वाँकेहरुलाई मन पर्ने गोडी भन्ने खुट्टी फ्राई आदि आदि ईत्यादी नामको जिनिस तयार हुनलाइ रेटेर, सेरेर, कुटेर, पिटेर, चुटेर, छ्प्क्यायेर, भालाले घोपेर, पासोमा पारेर तड्पाएर, ईस्लामिक धर्मालम्बी भाकाको हलाल गरेर वा कानमा हेडफुन ला जस्तरी इलेक्ट्रिक सट भन्ने करेंटो लाएर अथवा जे जे जस्तो जस्तो गरेर भए पनि परान नलिए सम्म मासुको थरि थरिको जिनिस बन्ने हैन ।

खसी, बोका, बाख्रा, बाख्री, राँगा, भैसी, हुर्रा, विकासे सुँगुर, बुंगुर देखि पुर्पुरो बल्या बेला तराई देखि भित्रि मदेसमा पासो थापेर पारिने बँदेल, चित्तल, घोरल, मृग आदि जीवजन्तुलाई माथि जेम्राजका हाजिर लाम्न पठायेसी प्राप्त हुने त्यस्ता जीवजन्तुको सरिरलाई ठेट गोर्खाली देखि कोर्काली, काँठे देखि देहाती सम्मले सबै प्रकारको जीव जन्तुको मासुलाई सिकार भन्ने चलन छ तर सहर बजारा चैँ हिजाज गोरा र कुईरेको भाकाको नक्क गर्दै  मिट भनेर भन्न थालेका छन ।

नेपालमा काटमार निषेध भाको माता लक्ष्मीको सन्तान गाई गोरुलाई बिफ, जेम्राज्को सवारीलाई बफ, बाख्रा बाख्रीको सन्तानलाइ मटन, हुर्रा देखि विकासे सुँगुर बुंगुरको सन्तानलाई पोर्क हुँदै घडी चरोको सन्तानलाई चिकेन रे । खसीको मासु भनेर लामो लेघ्रो तान्नु भन्दा ‘मटन’ सुँगुर बुंगुरको मासु भन्नु भन्दा ‘पोर्क’ राँगा भैसीको मासु भन्नु भन्दा ‘बफ’ अनि कुखुराको मासु भन्नु भन्दा ‘चिकेन’ भन्ने सजिलो भाका रे ।

जन्मजात नेपाली तर बानि ब्योराचैँ अनेपाली भाको नेपाली भन्दा गोरा र कुईरेको भाका मन पराम्ने अल्छिका भकारीहरु जो आफुलाई ‘एनिमल ह्युमन राईट’ भन्न मन पराम्नेहरुले ब्यानको बिरेकफास्ट देखि मध्यान्हको लन्च, साँझको स्न्याक्स देखि रातिको डिनर सम्ममा बर्षौ बर्ष सम्म बरफमा जमाएर राख्या बिफ, बफ, चिकेन, मटनको परिकार चट मगनी पट ब्याको स्टाईला पाट्टपुट्ट पारेर दिनहुँ हसुरेको पनि देखिएकै हो ।

जब हिन्दुहरुको चाडपर्वको बेला आउछ अनि बिक्रम ट्याम्पुको भाकामा ‘पशु, पंक्षीको अधिकार बहाली गर, पशु पन्छी मार्न पाईदैन, भनेर घाटीमा अनेक थरिको भाका लेखेको जिनिस झुन्ड्याउदै पशु पंक्षीको जीवन रक्षाको ग्यारेण्टी गर’ भनेर स्वयम्भु देखि पस्पति हुँदै बनकालीको बाँदर जस्तरी बुर्लुक्क बुर्लुक्क कुर्लिन्छन ईसाई देखी ईस्लामहरुको चाडमा पनि पशु बलि दिने चलन छ भन्ने व्यहोरा थाहा हुँदाहुँदै पनि हिन्दुहरुको चाडबाडमा मात्र त्यसरी कुर्लिने एनिमले ह्युमनेहरु भनेका गान्धीबादी देखि समाजबादी हुँदै बामपन्थी सम्मको बिल्ला भिर्ने बिल्लादारहरु हुन ।

डलर देखि युरो पाउण्ड हुँदै घटीमा कम्पनि पैसा सम्ममा आफुले आफैलाई निलाम गरि सकेकाहरुलाइ धर्म, संस्कृति, चाडपर्व भनेको के थाहा नभएको हो र ? यदि थाहा छ र थियो भने ईसाई देखि ईस्लामको चाडपर्वमा दीईने पशुबलिको बिरोध यी कथित जनावरे ह्युमनेहरुले किन गर्दैनन र लाज सरम नमानिकन भन्न सक्छन यिनीहरुले गोरा र कुईरेको भाकामा  ऊई आर भेजीटेरिन ?

पन्चेहरु मण्डले हुन भने अहिलेकाहरु के हुन

-जनकमान डङ्गोल

‘मण्डल’ यसको शाब्दिक अर्थ के हो र यो सब्द कुन ठाउँमा कस्तो बेलामा प्रयोग गर्दा उचित हुन्छ भन्ने कुरालाई थाहा भएर हो वा नभएर हो बिदेसमा जन्मी हुर्की नेपालमा आएर राजनीति पसल खोलेका कांग्रेस तथा कम्युनिस्ठका बरिस्ठ तथा कनिष्ठ नेतागण देखि लिएर तिनका अनुयाहि (भक्त/आस्थावान) हरुले समेत बिना संकोच निर्धक्क साथ आफुले नरुचाएको अथवा मन नपराएको व्यक्ति लाइ लाजै नमानिकन एकलक्के थप्दै भन्दिन्छन ‘मण्डले’ ।

मण्डल को शाब्दिक अर्थ हुन्छ समुह । हुन त मण्डल पनि वृत्तको (Circle) पर्यायवाची भित्र पर्दछ । त्यस्तै मण्डलको अरु शब्दहरू भन्नुपर्दा परिधि, घेरा, बाटुलो फन्को, समान उद्देश्यका मानिसहरूको जमात (राजनीतिक दल/पार्टी) इत्यादीलाइ बुझिन्छ ।

हामीले दैनिक रुपमा प्रयोग गर्दै आइरहेको सामजिक संजालहरु जस्तै फेसबुक, ट्विटर आदिमा पनि हामीले असंख्य साथीहरु बनाएको हुन्छौ  जुन झुण्ड झुण्ड अर्थात समुहमा नै हुन्छ भने अब सबैलाई एकलक्के लगाउदै ‘मण्डले’ भन्ने ? 

नेपालमा ‘मण्डल’ सब्द लाइ  बिगारेर एकलक्के लगाउँदै ‘मण्डले’ बनाएको पंचायतकाल देखिनैहो भने त्यसरी एकलक्के थप्नेहरु त्यतिबेलाका पंचायत बिरोधि प्रतिबन्धित शक्तिहरु अर्थात पन्चहरुले न्वारान गरि दिएको अ.त. (अरास्ट्रिय तत्व)  कांग्रेश तथा कम्युनिस्ट पार्टीहरुमा लागेका समुहहरु हुन । समुहको अर्थ मण्डल हुन्छ ।

हरेक राजनीति पार्टीहरुमा समुह समुह छ । कांग्रेस पार्टी निलो रंग मन पराउछ । कम्युनिस्टहरु राता रंगको लागी ज्यान फालेका छन । मदेसी समुहलाई हरियो रंग आत्तिनै फापेको छ । नामको अगाडी डाक्टर (बिरामी जाच्ने हैन) थपेका गोर्खाली बाबुराम भटराईले समेत रातो रंग अफाप भन्दै हरियो रंगसंग साइनो जोडेका छन भने हरेक क्षेत्रमा जोगी जस्तै बन्न पुगेको पुरान पन्चहरुको अखाडा रा.प्र.पा. को चिन्हारी भने पहेंलो हो । यी बाहेक अरु मल्खु र ढल्खु जस्ता करौंती मण्डलेहरुको के बयान गराई भो । यी मल्खु देखि ढल्खुको काम भनेको चुनावताका दल दर्ता गरेर अरु बेलामा मुखमा दहि जमाएर बस्नु हो । भोट काट्नै भनेर जन्माएको हुँदा यस्ताहरु लाई  करौंती पार्टी भनेर भन्ने गरिएको छ ।

कासी भनेको हिन्दुहरुको पवित्र स्थल हो । धर्म र विद्वानहरुको अखाडा भनेर चिनिने उक्त स्थान नेपाल देखि दक्षिणको हिन्दुस्थानमा पर्दछ भने कुत्ति भनेको उतिबेलाको तिब्बती राजाको भोट प्रदेसको एउटा स्थान हो । जो बुझेर पनि बुझ पचाउछ्न त्यस्ताहरु ‘कासी जानु कुत्तिको बाटो’ रोज्छन भने बुझ्दै नबुझ्दै ठुला नेताहरुले भने हाम्ले भन्न किन नहुने भन्छन भने बुझ्नु न सुझ्नु कासितिर कुध्नु भने जस्तै हो ।

जसको शक्ति उसको भक्ति जता पनि हुन्छ । यो नेपालमा मात्र नभएर संसारको हरेक स्थानमा कायम रहेको छ । बराजुको पालाको श्री ३ महाराजको समयमा श्री ३ महाराजहरुले खान पाईएन सर्खार भन्ने हरुको दुख: हेर्न नसकेर लौ गरिखा भन्दै आफ्नाहरु लाई बिर्ता बाँडेर पोसेकै हुन । सातसालेहरुले त झन आफ्नालाई मात्र नभएर जन्मदाता हरुलाई गुणको बदला भन्दै खोला देखि संसद हुँदै मन्त्रिमन्डल समेत बुझाएकै हुन । पन्चेहरुले बिरोधिहरुलाई खेदेकै हुन । हरेकले आफ्नो पालामा लठैत पालेकै हुन्छन । अहिलेकाहरुले पनि पालेका छन । अरिंगालको फौज भनेर चिनापर्ची समेत भै सकेको हैन र ? पुराना पन्चहरु त जन्मजात मण्डले नै भई हाले । तर, अब देखि कांग्रेसीहरु लाइ निला मण्डले, कम्युनिस्टका बथानहरु लाई राता मण्डले, मदेसीका झुण्डहरु लाई हरिया मण्डले भनेर किन नभन्ने ?  आखिर समुह भन्नु र मण्डल भन्नुमा के नै फरक छ र ।

राजनीतिक पार्टीमा लागेकाहरुले आफुबाट गल्ति भयो भने त्यसलाई सुधार्दै आर्को पटक गल्ति नदोहर्याउने सङ्कल्प, अठोट लिएर ‘आत्मालोचना’ गर्ने देखि लेख्ने समेत गर्छन । आत्मालोचना गर्नु भनेको म अथवा हामीबाट अब यस्तो गल्ति हुन्न र दोहर्याउँदै भन्नु वा लेख्नु समेत हो । त्यसैले शब्द प्रयोग गर्दा लेख्दा वा बोल्दा ध्यान दिनु जरुरि छ ।

प्रकाशित मिति: २०७६ असोज १० गते शनिवार ।

आजको खाँटी झटारो

नामले के नै फरक पार्छ र हजुर ?

हामीलाई छोटेभाई भनेर हेप्ने अनि आफु ठुल्दाई बनेर हैकम जमाउने देश भारतमा पनि कुनै समयमा सियो बनेर पसेर फाली बनेर निस्केका गोराहरूले एकछत्र राज्य चलाएकै हो । त्यहि भएर गुलामोका देश भनेर हेप्ने मौका पाएका छन ।

गोरा अर्थात अंग्रेज भगाओ भन्दै जनता जगाउने भन्दै केहि ब्यक्तिहरु नेता बनेर उदाय । कोहि गरमपन्थी स्वभावका कोहि नरमपन्थी स्वभावका । जे जे पन्थी भए पनि काम एकै थियो भने जाबो नामले के नै फरक पारेको छ र ।

अंग्रेज खेदे पछी मिलेर देसको बिकास गर्नु पर्नेमा  एउटा कित्ता कांग्रेस तिर आर्को कम्युनिस्ट बने । कांग्रेसीहरुले जयहिन्द भन्ने चलन बसाए भने कम्युनिस्टहरुले लाल सलाम । एउटा सुद्ध देसी आर्को आयातित । जे जसरि अभिवादन गरे पनि नामले के नै फरक पारेको छ र ।

उता अंग्रेजको गुलाम यता नेपालमा राणा शाहीको दास जस्तै बनेका जनताहरु । उताकाले अंग्रेज भगाए । यताका ले राणालाई खेदे । अंग्रेज हुन या राणा दुवैले जनता माथि अन्याय र अत्याचार गरेर कुस्त सम्पति जोडेकै हुन । हिन्दुस्थानबाट खेदिन बाध्य भएका अंग्रेज हुन या नेपाले जनताले खेदेका राणा । आखिरमा दुवै खेदिएका हुन भने

अहिले सम्म कोहि कसैको गुलामीमा नपरेको देस भनेर चिनिने सुन्दर शान्त देस नेपाललाई असान्तीको भुमरीमा जाकेको १९९७ साल देखि हो । उतिबेलाको राणाशाहीले आफ्ना प्रजा भड्काउनेहरुलाई ‘बागी’ भन्थे । देसको भूमिमा खोलिएको पहिलो पार्टी ‘प्रजा परिषद’ का नेताहरु कोहि पक्राउ परे । कोहो भागेर हिन्दुस्थान पसे । पक्राउ खानेहरु कोहि फाँसीमा चढे भने कोहीलाई गोलि ठोके । फाँसी लाए पनि गोलि ठोके पनि आखिरमा मारिनेनै हो भने  नामले

उति बेलाका राणाशासनका बागीहरुले नेपालमा राजनीतिक पार्टी खोल्ने हुत्ति त्यहि भएर नगरेका हुन । ज्यानको माया सबैलाई हुन्छ । ‘ज्यू रहेको खान पाईन्छ घ्यू’ भन्ने खाँटी नेपाली उखान त्यसै जन्मेको हैन । राणाको डरले लुगलुग कामेकाहरु हिन्दुस्थानमै बसेका थिए भने कोहि पसेका थिए । नेपालबाट राणा शासनलाई जसरि पनि खेद्नु पर्छ भन्ने अठोट बोकेर बसेका देखि बसेकाहरुले कांग्रेस पार्टी जन्माए भने पसेकाहरुले कम्युनिस्ट पार्टी । दुबैको उद्धेश्य राणाशाही खेद्नु थियो भने पार्टीको नामले के नै फरक पारेको थियो र ।

मिलेर बस्न नसकिने जन्तुको नाम भन्नुस भन्यो भने ‘कुकुर र बिरालो’ भनेर भन्ने गरिन्छ । घरका दुई जना झगडा गरे भने कत्ति कुकुर र बिरालो जस्तरी झगडा गरेको भनेर मुलिले हपार्ने गर्छन । हाम्रा कांग्रेस र कम्युनिस्ट दाज्यूभाई हुन । उमेरमा कांग्रेस दाई हो भने कम्युनिस्ट भाई ।

सत्ता र भत्ताको कठिन चुचुरो आरहण नगरे सम्म यी दुवै दाज्यूभाई नङ र मासु जस्तै हुन्छन भन्ने उदाहरण २००७, २०३६, २०४६ देखि २०६४ सालमा दिएका छन । जब सत्तारुपी आरोहण चुम्छन त्यसपछि तँ ठुलो कि मा ठुलो भन्ने घमण्ड देखाउन थाल्छन । घर झगडा मिलाउने भन्दै बिदेसी काल पल्काउनमा यी दुबैलाई कसैले जित्न सक्दैन । देश र जनताको लागी सिन्को नभाच्ने अनि ‘तै रानी मै रानी कस्ले भर्ने त कुवाको पानि’ चरित्र बोकेका छन भने नेपाली कांग्रेस हुन या नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी नामले के नै फरक पारेको छ र ।

हात मुट्ठी पारेर आकास तिर फर्काउदै लाल सलाम भन्नेहरु लाई ‘कम्युनिस्ट भनिन्छ । २००६ सालमा हिन्दुस्थानमा जन्मिएको नेपाले कम्युनिष्ट ७ वर्ष नपुग्दै  टुक्राटुक्रा बनि सकेको थियो । कम्युनिस्ट भनेको शोषित, पिडित, गरिब मजदुर, किसानको पार्टी हो भनेर फुई लाउछन । कम्युनिस्टले धर्म मान्दैन । धर्म भनेको अफिम हो भनेर पढ्छन अनि पढाउछन । जब क्रान्ति गरेर सत्ता र भत्ताको स्वादमा रमेसी ‘क्रान्ति देखि धर्म भाड्मे जाय’ भन्दै स्व. भैरव अर्यालको आलु निबन्धलाई पालना गरेका छन । नेपाले कम्युनिस्ट पार्टीमा जोडिने हैन तोडिने क्रम भने जारि नै छ । फुटे पछी नाम बदलिन्छ । नाम बदलेर के भो सिद्धान्त एकै भएसी नामले के नै फरक पारेको छ र ।

२०६४ सालमा राजतन्त्र फालेर गणतन्त्र जिन्दाबाद भनेको जनता देखि प्रधानपन्चहरु लाई फिटिक्क मन परेको थिएन । देसमा सनातनी हिन्दु धर्म अनि राजा सहितको प्रजातन्त्र चाहिन्छ भनेर नारा घन्काए । थापा, राणा, चन्द देखि राजाबादी जस्ता बाईसे र चौबिसे बने । काम र उद्धेश्य एकै हो तर नामले के नै फरक पारेको छ र ।

‘मुला झाफाली’

फेसबुकमा मेरा एकजना अति मिलनसार मित्र हुनुहुंच्च । उहाँको मावली झापा । खै के जंग चलेर हो एक दिन उहाँले जुकेको भित्तोमा ‘मुला झाफाली’ भनेर डाम्दिनु भो । यो ज्यानले आफ्नै मामालाई ‘मुला’ भन्नु हुन्न भने । जवाफ नाई ।

नातामा मेरो एकजना काकी सासु पर्ने काकी सासु आमै आज मामाको छोरा मेरो भाईको ब्या को जन्तमा संगै जाने साईत जुर्यो । मटरमा बस्दा घरायसी दुख: सुख: को कुरा भो । सासु आमैको छोराले झापाली केटि झ्याई पारेका रच्छन । मोर्ने गरि सराप्दै हेर्नुस ज्वाई झापाली संग सम्बन्ध जोड्यो भने घर स्वाहा हुने रच्छ भनेर भन्नुभो । हो र सासु आमै भने ।

हन त्यो झापा भन्ने जिनिस कस्तो हो ?

त्याँ को हावा र पानी डेन्जर माथिको खत्रा नै हो त ?

प्रधानमन्त्री त्यतै का छन ।

राजा फालेर गणतन्त्र हुल्ने पनि त्यतैका ।

कमिसन आफुले दन्काउने अनि सोझा पुलिसका हाकिमलाई झ्यालखाना जाक्ने पनि झापाली नै ।

भनेसी त्यो ठाम्को नाम पछाडी ‘लि’ भन्ने जोडियो भने के मापाकै हुन्छ ?

यदि नहुने हो भने आफ्नै भान्जाले मामाज्यु लाई ‘मुला झाफाली’ किन भने ?

मक्केको गलबन्दी र पच्छ्यौरी ला सी च्यात्तिदैन त ?

झन्डै महिना दिन नेपाली लाज्निती गर्ने थलो देखि गाम्घर समाजमा गलबन्दी र पच्छ्यौरीको उल्का संग चर्चा भो ।

चर्चाको बिउ रोप्ने गाईने पर्कासे थिए । बडो हेन्सम छु भनेर देखाम्दै जुल्फी तह लाम्न निधारा कपडा बेरेर हाफ पईट लार रोधी बसेको घरा बाँदर उफ्रेको जस्तरी बुत्रुक्क उफ्रेर आम्दै गलबन्दी च्यात्तियो तिम्ले तानेर, बोलाको तिम्लाई आफ्नो ठानेर भन्दै बिलौना गरेको पनि अहिलेको चलेको पोईसो कमाई दिने भाँडो युट्युपाँ देखियानै हो । 

अहिलेको ट्यापे भाका हान्न पर्कासे गाईने खत्रा छन भन्ने उदाहरण पनि दिए । तीनतले घर अनि सुनको अम्ठी लाम्ने हैसियत भका मुन्छी हुम भनेर रोधीमा फुटानी लाम्नेले  गलबन्दी च्यात्तियो तिम्ले तानेर चै कसरि भन्न सकेका हुन ? तान्दैमा च्यात्तिने मक्केको गलबन्दी लाएर छ्म्माहरुको अगाडी गलबन्दी च्यात्तियो तिम्ले तानेर भन्दै आरोप जसरि लगाए त्यसरीनै मेरो गित किन चोरेर गायिस भन्दै पुर्बेली अर्ध बुढा गायक संगीतकार शम्भु राईले पनि लाए । फौजी भाकामा यस्ता जिनिस्लाई एम्बुस (धराप) थापेको भन्छन ।  

यो एम्बुस भन्ने जिनिस पनि उल्का र अच्चमको हुन्छ हाव । ताल परेको खण्डमा परान लिन देखि जान बेर लाम्दैन । लाज्निती देखि कुटनीति हुँदै झुठनीति नामको एम्बुसा परेर जीव जन्तु देखि मनुख्य सम्म पिलित्त परेका छन ।

४६ साल देखि १७ सालको बिचको शासनलाई पन्चेती शासन भानिथ्यो । दल बिनाको शासन अर्थात निर्दल अनि राजा र राजाको नजिकको ले जे चाह्यो त्यहि हुने शासन । फट्यांग्रा जस्तरी उफ्रेर बोल्न पाईएन भन्दै २०४६ सालमा बहुदलले चलाम्ने ड्यामोक्रेसी अझ त्यो भन्दा बढी चाहिय्यो भन्दै ६४ सालमा रिपब्लिक पनि ल्याएकै हुन । त्यसरी ल्याम्ने बेलामा बोल्न पाईन्छ, लेख्न पाईन्छ, सुन्न पाईन्छ, भन्न पाईन्छ तर तर्साम्न पाईदैन । तर्सायो भन्ने मानव अधिकार नामको जिनिसको हत्या र बलात्कार हुन्छ भन्ने सर्त पनि राखेकै हुन ।  

बोल्न पाईन्छ भन्दैमा आर्काको मानहानी गरेर बोल्न पाईन्न । झन जातजाति र छुवाछुतको नाम पनि लिन पाईन्न । अहिलेकाहरु बडो दार्शनिक बनेर जातजाति र छुवाछुत बारेमा कुर्लिन्छ्न तर त्यसरी कुर्लिनेहरुले २०१९ सालको पन्चेती व्यवस्थाले नै नेपालमा कुरीति, बिकृति र विसंगति देखि जातपात छुवाछुतको भेदभाव नगर्नु भन्ने कानून लागु गरेको थियो भन्ने कुरा चै कसरि बिर्सेछन ?

हरेक कुराको समय हुन्छ । समयमा कुनै चल्छ कुनै चल्दैन । हिजो राई बुढाले गाम्दा नचलेको जिनिसलाई आज अलिकति धुन सुन घुमार गाईने पर्कासेले सुनुम सुनुम बनायो भन्दैमा माखाको चित्त बनाउने हरु र हिजो पन्चेती शासनमा कडी कड़ाउ भो स्वतन्त्रता चाहियो भन्नेहरु आफै निरङ्कुश बनेर पन्चेतको बाउ बनेको देख्दा भनाई र गराई फरक हुने रच्छ भनेर भन्न कर लाग्दो रैछ त्यसैले अहिले गलबन्दी विवाद पनि चियाको तुफान जस्तै भै सकेको अबस्थामा अरु कुरा के कोट्याई भो ।